Paź jamajski Papilio homerus – coraz mocniej zagrożony
Klejnoty natury w rękach mazowieckich celników
W 2023 r. głośno było o próbie przemytu do UE zakonserwowanych już okazów pazia jamajskiego (pazia homerusa Papilio homerus syn. Pterourus homerus).
Skonfiskowane okazy paziów jamajskich
Paź homerus – „żubr” wśród motyli Jamajki
To jeden z najrzadszych motyli świata, dla Jamajczyków symbol piękna oraz ochrony ich przyrody (jak żubr albo niepylak apollo w Polsce), a zarazem największy (przynajmniej z odkrytych do dziś) łuskoskrzydły Półkuli Zachodniej. Od ponad półwiecza łatwiej go obserwować na znaczkach pocztowych i banknotach niż w środowisku naturalnym czy ogrodach zoologicznych.
Paź jamajski – informacje o ochronie prawnej gatunku
Od dawna chroni go prawo międzynarodowe (Konwencja Waszyngtońska, inaczej CITES zakazująca handlu ginącymi gatunkami) i krajowe, jak również sympatia zwykłych Jamajczyków. Mimo to jego siedliska zanikają. Jak pokazała niedawna konfiskata kłusownicy wciąż są aktywni. Przemytnicy także skoro kontrabanda zawierająca zakonserwowane okazy homerusa oraz ornitopterów wysłana została z Kazachstanu do Polski jako obrazki.
Paź jamajski – wygląd
Wszystkie pazie to spore i piękne owady, ale homerus zdaje się wspanialszy od wielu szerzej rozpowszechnionych kuzynów. Naukowcom, jacy pierwsi opisali go dla nauki, kojarzył się z bogami i herosami z eposów Homera. Stąd nazwa gatunkowa. Rozpiętość skrzydeł u samic sięga 15 cm. Samce bywają niewiele mniejsze. Dawniej łatwo je było je dostrzec szybujące w koronach drzew jamajskich dżungli, za sprawą wyrazistego ubarwienia. Wyraźne rządki niebiesko-czerwonych plam oraz szerokie złote pasy mocno kontrastowały z brązami i czerniami reszty skrzydeł. Dziś stały się rzadkie. Zwykli Jamajczycy potrafią pogonić naukowców próbujących badać te wspaniałe owady. Tak mocno obawiają się prób dalszego kłusowania swoich ikonicznych paziów.
Paź jamajski: jaja, larwy i poczwarki
Jaja pazia homerusa są typowe dla rodzaju: okrągłe, z gładką powierzchnią, zwykle 1,5-2,0 mm średnicy. Im bliżej wyklucia się gąsienicy tym stają się ciemniejsze. Tuż po złożeniu są białawe, potem jasnozielone, żółte, by wreszcie zrobić się ciemnobrunatne.
Gąsienice po pierwszej i drugiej wylince przypominają ptasie kupki. Są bowiem białe na spodzie, a ciemno brązowe z wierzchu. Przez pierwszych 5 dób po wylęgu mierzą jakieś 9 mm i są dość mocno owłosione. Po wylince rosną do 15 mm długości. Ich włoski robią się wtedy krótsze. Powiększa im się tułów. Ten okres życia larwalnego również trwa 5 dni. Po następnej wylince urosną do 2,6 cm. To stadium będzie dłuższe, jakieś 9 dni. Gąsienica zyskuje „fałszywe oczy”. W czwartym stadium larwalnym gąsienica wydłuży się do 4 cm i przybierze zieloną barwę. Między wylinkami upłynie jakieś 10 dób. Piąte stadium przynosi tylko dalszy wzrost oraz intensyfikację zieleni.
Mogłoby się wydawać, że tak znany szerokim rzeszom społeczeństwa Jamajki i miłośnikom motyli całego świata gatunek jak paź jamajski nie kryje przed badaczami żadnych więcej tajemnic. Tymczasem wiemy nawet tak podstawowych dla hodowli i dla ratowania dzikich populacji rzeczy jak wszystkie rośliny pokarmowe larw homerusa. Za najlepsze rośliny żywicielskie uważa się rodzime dla Jamajki hernandie: surmiolistną Hernandia catalpaefolia oraz jamajską H. jamaicensis, a za optymalne liście te wyrosłe jakieś 3-4 metry nad ziemią. Od paru dekad obu tych gatunków roślin mocno ubyło. Samice homerusów znoszą teraz jajka również na innych np.: z rodzaju Ocotea. Gąsienice tego pazia zwykle żerują pojedynczo, rzadziej po kilka, maksymalnie do pięciu na jednym liściu. Tuż po wykluciu zjadają osłonki jajowe. Po czwartej wylince przechodzą na młodszy, delikatniejszy w smaku liść. Po ulewach spijają krople deszczu.
Jak przystało na larwę pazia homerus także posiada specjalne „różki” do odstraszania drapieżców i pasożutów, tzw. osmateria. Przez pierwsze 3 wylinki będą one różowe. Potem czerwone, podobne do rozwidlonego języka węża. Taki heros jak homerus straszy nim rzadziej od pokrewnych paziów, toteż naukowcy sądzili dawniej, iż paź ten nie posiada tej struktury.
Po długim okresie żerowania jako gąsienica następuje znacznie krótsze, bo trwające raptem 10-14 dób stadium poczwarki. U pazia jamajskiego (homerusa) poczwarki są typowe dla rodzaju: ponad 4 cm długie, 18,5 mm szerokie, ubarwione maskująco w rozmaitych odcieniach zgniłych zieleni, brązów oraz ciemnych szarości. Ich umaszczenie urozmaica kilka białych cętek. Na stanowiskach naturalnych przyczepione są do roślin, zwykle do pokarmowej hernandii Hernandia, czasem do jakiś paproci.
Paź jamajski – biologia okazów dorosłych
Osobniki dojrzałe płciowo pazia jamajskiego ubarwione są podobnie jak kilka innych, szerzej rozpowszechnionych paziów Ameryki Południowej i Środkowej to znaczy wierzch skrzydeł u obu płci będzie ciemnobrązowy, z wyrazistym, jasno żółtym paskiem na skrzydłach przednich oraz tylnych. Na stosunkowo szerokich, nieco zaokrąglonych w kształcie skrzydłach dolnej pary można dostrzec charakterystyczne, błękitne plamy. Spód skrzydeł przypomina kolorystycznie wierzch, ale jest bledszy. Homerusy-„panie” da się odróżnić od „panów” po: większych rozmiarach, jaśniejszym odcieniu żółtych pasków, a także jaśniejszym odcieniu błękitnych plam na dolnych skrzydłach. Z obserwacji zachowania tych owadów w ich naturalnym środowisku wynika, iż okazy uskrzydlone (imagines) żyją kilka tygodni. W nielicznych motylarniach i ogrodach zoologicznych prowadzących hodowlę zachowawczą tych ogromnych, endemicznych paziów czas trwania stadium dojrzałego płciowo jest krótszy. Wynosi raptem 6 dni. Tak samce jak samice pobierają pokarm w postaci nektaru. Nie są przy tym szczególnie wybredne, spijając go zarówno z kwiatów występujących wyłącznie na Jamajce (Hernandia catalpaefolia oraz H. jamaicensis), jak i z wszędobylskich, powszechnie sadzonych i masowo dziczejących w tropikach jak Lantana camara. Brak obserwacji wskazujących na spijanie przez te owady potu, łez, wody z kałuż, odchodów, spadzi albo żywic.
Osobniki dorosłe pazia jamajskiego
Mimo wielu lat badań w terenie nie udało się zaobserwować zalotów ani samej kopulacji u tego gatunku. Pojedyncza obserwacja jednego z naukowców sugeruje, że parzenie może trwać ponad pół godziny. Zaobserwowano natomiast, że samce Papilio homerus są terytorialne. „Panowie” homerusy zajmują widne polanki, jak najbogatsze w obficie nektarujące kwiaty, po czym patrolują ich teren, okrążając polankę co około 15 minut. Wypatrują wtedy zarówno przyszłych partnerek jak i potencjalnych rywali. Po dostrzeżeniu konkurenta zaczyna się pościg. Niektórzy badacze wyróżnili trzy rodzaje pościgu i walk między samcami. Najczęstszy bywa lot po spłaszczonej spirali. Walka dwu homerusów o polankę i samicę trwa zwykle koło 20 minut. Zazwyczaj (80% przypadków) zwycięża samiec osiadły na danym terytorium (rezydent). Starcia bywają dość ostre, kończąc się uszkodzeniem skrzydeł. Stosunek płci w hodowlach wynosi 1:1, podczas gdy w dzikiej przyrodzie mają przeważać samce. Może to być jednak tylko błąd obserwacji, spowodowany większą łatwością ich wypatrzenia i odłowu?
Podobnie jak u innych tropikalnych paziowatych również u pazi jamajskich osobniki dojrzałe (imagines) spotyka się cały rok. Najbardziej aktywne są rano i wczesnym południem, od godziny 9 do 14.00. Spijają wówczas nektar, szukają najlepszego stanowiska by się wygrzewać w Słońcu, poza tym samce patrolują rewiry, samice zaś wyszukują najdzielniejszych samców a potem najzdrowsze rośliny pokarmowe dla przyszłych larw. Niekiedy imagines ulatują wysoko nad korony drzew – do 550 m – i szybują niesione silnymi podmuchami wichru. Od kwietnia do sierpniu pazie jamajskie preferują chłodniejsze mikrosiedliska bliżej szczytów gór. Potem schodzą niżej, w doliny. Te sezonowe migracje wynoszą jakieś 300 m.
Na Jamajce pozostało już bardzo niewiele samych owadów jak i dogodnych dla nich środowisk.
Siedliska naturalne paziów homerusów
Paź jamajski – stan zachowania się gatunku, zagrożenia i ochrona
Zachowały się tylko dwie populacje: wschodnia i zachodnia. Liczebność pierwszej oszacowano z grubsza (przy pomocy odłowu, znakowania okazów, wypuszczania i ponownego odłowu) na 50 osobników dorosłych. Nie podejmowano prób policzenia okazów w drugiej populacji ani doprecyzowania wyników zliczeń w pierwszej populacji. Z analiz wcześniejszych obserwacji wynika, że już od dawna paziów jamajskich w stadium imago było mniej więcej tyle. Uczeni oraz władze Jamajki sądzą, że stanowiska tego gatunku są teraz dobrze zabezpieczone. Specjalnie dla nich rozbudowano przecież system parków narodowych. Mimo to dalej trwa niszczenie (wskutek rozwoju rolnictwa, przede wszystkim plantacji marihuany) potencjalnie dogodnych siedlisk na stanowiskach historycznych, poza obszarami chronionymi. Rząd chwali się, iż na Jamajce praktycznie nie ma już wylesień (najwyżej 0,1% utraty lesistości w skali roku albo błąd pomiaru), co powinno wspomóc homerusy. Jednak las lasowi nierówny: paź jamajski potrzebuje lasów deszczowych i górskich z widnymi polankami, natomiast zalesienia polegają na tworzeniu plantacji sosen na opał. W gospodarczych sośninach panuje zupełnie inny mikroklimat, jak również brakuje roślin nektarowych dla imagines oraz pokarmowych dla gąsienic. Suchszy mikroklimat i żywiczne powietrze niewątpliwie są korzystniejsze dla zdrowia człowieka, ale szkodzą Papilio homerus. To właśnie ulewy prowadzące do lawin błotnych zabezpieczają siedliska populacji wschodniej przed presją farmerów. Wpływ uprawy konopii na dalsze trwanie gatunku trudno ocenić jednoznacznie: z jednej strony pozbawia motyle płatów puszczy, ale z drugiej strony hodowcy chronią te okazy przed penetracją kolekcjonerów-kłusowników.
Paź jamajski – założenia planu ochrony gatunku
Tak charyzmatyczny, rozpoznawalny w skali państwa i całego świata, gatunek jak paź jamajski doczekał się narodowego planu (programu) ochrony. Plan ten przewiduje m.in.:
- założenie hodowli zachowawczej celem zabezpieczenia na wszelki wypadek okazów, jak najwydajniejszego ich rozmnażania, a potem wzmacniania mało licznych populacji dzikich tudzież odbudowy populacji wymarłych;
- kompleksowe badania z zakresu biologii i ekologii populacji naturalnych, celem zapełnienia białych plam w wiedzy o tym endemicznym łuskoskrzydłym;
- badania genetyczne populacji dzikich i hodowlanych;
- dalszą edukację społeczności lokalnych.
Niestety nawet najwspanialszy program nie pomoże jeżeli pozostanie tylko na papierze!
Autor Adam Kapler
Wykorzystane źródła:
https://www.pap.pl/aktualnosci/wyjatkowe-okazy-w-nietypowej-przesylce-do-polski-przylecialy-prosto-z-kazachstanu [dostęp 02.02.2024]
https://www.mazowieckie.kas.gov.pl/urzad-skarbowy-warszawa-wola/wiadomosci/aktualnosci/-/asset_publisher/B9Zw/content/id/12940443 [dostęp 02.02.2024]
https://www.rdc.pl/aktualnosci/mazowsze/przemyt-motyli-kazachstan-polska-paz-jamajski-wartosc-kas_oSeBd0AoSvrz5c5F8XWi [dostęp 02.02.2024]
Collins M., Morris M. (1985). Threatened Swallowtail Butterflies of the World: The IUCN Red Data Book. Gland & Cambridge, IUCN.
Emmel T., Garraway E. (1990). Ecology and conservation biology of the Homerus Swallowtail in Jamaica (Lepidoptera: Papilionidae). Tropical Lepidoptera 1(2): 63-76.
Garraway E., Parnell J. (1993). Notes on the osmeteria of Papilio homerus larvae (Lepidoptera: Papilionidae). Tropical Lepidoptera 4(1): 29-30.
Lehnert M. (2008). The population biology and ecology of the Homerus swallowtail, Papilio (Pterourus) homerus, in the Cockpit Country, Jamaica. Journal of Insect Conservation. 12 (2): 179–188.
Lehnert M., Emmel T., Garraway E. (2013). Male-Male Interactions in the Endangered Homerus Swallowtail, Papilio homerus (Lepidoptera: Papilionidae), in Jamaica. Caribbean Journal of Science. 47 (1): 57–66.
Lehnert M., Kramer, V., Rawlins J., Verdecia V., Daniels, J. (2017). Jamaica’s Critically Endangered Butterfly: A Review of the Biology and Conservation Status of the Homerus Swallowtail (Papilio (Pterourus) homerus Fabricius). Insects. 8 (3): 68.
Turner T. (1983). The status of the Papilionidae, Lepidoptera of Jamaica with evidence to support the need for conservation of Papilio homerus Fabricius and Eurylides marcellinus Doubleday. Unpublished report. 14 pp.