Ksylomka striks (sówka puszczykówka) Xylomoia strix to krępa, dość typowa ćma z rodziny sówkowatych Noctuide, znana z nielicznych, izolowanych od siebie stanowisk w Finlandii, krajach bałtyckich, Ukrainie i Rosji. W Polsce podlega ochronie ścisłej (jak również wymaga ochrony czynnej) od czasu wstąpienia do Wspólnoty Europejskiej jako jeden z tzw. gatunków priorytetowych czyli wymagających ustanowienia obszaru Natura 2000. Sówkę puszczykówkę trudno odróżnić od mnóstwa innych, pospolitszych motyli nocnych, zwłaszcza przedstawicielek pokrewnych rodzajów: paciepnica Apamea, Mesapamea oraz oligia Oligia. Jedynie badacze i praktycy np.: entomolodzy zatrudnieni przy monitoringu gatunków Wspólnotowych czy doradcy rolni mający spore doświadczenie w rozpoznawaniu ciem sówkowatych mogliby ją trafnie zidentyfikować. Przez dziesięciolecia nie wiedziano w Polsce ani na świecie praktycznie niczego nt. liczebności i rozmieszczenia stanowisk tej ksylomki. Czyniło to ochronę tego gatunku fikcją prawną. Uniemożliwiało wyznaczenie dlań obszarów Natura2000 i sprawozdawanie się Polski ze skuteczności jej ochrony. Ochrona sówki puszczykówki i jej środowisk bywała przedmiotem interpelacji poselskich np.: https://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/InterpelacjaTresc.xsp?key=66738559
Ksylomka striks (sówka puszczykówka) – wygląd
Ksylomka striks (sówka puszczykówka) jest krępą, silnie owłosioną, szaro-beżową sówką. Rozpiętość skrzydeł sięga 22-25 mm. Skrzydła przednie są brązowo-szare o żółtawym odcieniu. Centralne pole skrzydła tej sówki okolone jest kremowo białymi, nieco zębatymi przepaskami. Dołem pola środkowego biegnie ciemna, podłużna smuga. Skrzydła tylnej pary charakteryzują się jednolitym, brązowo-szarym kolorem. Brak im rysunku. Czułki długie, nitkowate acz dość grube.
Różnic w wyglądzie między samicami a samcami (dymorfizm płciowy) ksylomki striks praktycznie się nie obserwuje. Samice przed znoszeniem jaj mogą być nieco grubsze. Pewne ustalenie płci u schwytanego okazu tej ćmy możliwe będzie dopiero po analizie kształtu zakończenia narządów rozrodczych pod mikroskopem. Odłowów form dorosłych na przynęty świetlne dokonuje się wg polskiej metodyki monitoringu od 1 czerwca do 31 lipca. Z uwagi na rzadkość tego gatunku wskazane są wabienia częste (kilka razy w tygodniu), w oparciu o kilka źródeł światła (np.: żarówek rtęciowych) i ciepła (jarzeniówek) równocześnie.
Dopiero w 2008 r. odkryto roślinę żywicielską gąsienic sówki puszczykówki. Okazało się, że nie jedzą one traw i turzyc jak wiele sówkowatych, lecz podobny kształtem do traw (za sprawą nierozgałęzionych łodyg i tworzenia murawek) skrzyp zimowy Equisetum hyemale. Skrzyp zimowy to gatunek lokalnie częsty w Polsce, typowy dla żyznych lasów liściastych na stokach dolin oraz brzegów rozmaitych cieków. Dość często uprawia się u nas w oczkach wodnych i ogrodach deszczowych podgatunek amerykański tego skrzypu, wykorzystywany też szeroko we florystyce.
Bardzo podobna będzie ksylomka trawna Xylomoia graminea, znana z kilku reliktowych stanowisk przy wschodniej granicy Polski (Puszcze Augustowska i Białowieska, Lasy Sobiborskie, dolina Biebrzy, Roztocze), być może częstsza na Syberii. Razem z kilkoma innymi członkami rodzaju Xylomoia tworzą grupę gatunków bliźniaczych, niezmiernie trudnych do rozróżnienia nawet metodami genetycznymi. Mamy tu do czynienia z populacjami pozostałymi po zlodowaceniach, które uzyskują właśnie izolację rozrodczą od populacji siostrzanych.
Ksylomka striks (sówka puszczykówka) – jajo, larwa, poczwarka
O jajach charakteryzowanej tu ćmy praktycznie nic nie wiadomo. Brak ich opisów w kluczach do oznaczani i metodykach monitoringu gatunków Naturowych. Zapewne są typowe dla sówek czyli półokrągłe z rzeźbioną powierzchnią.
Gąsienice puszczykówki odznaczają się: czarniawym łebkiem; zielono-czarnym tułowiem; czarniawym odwłokiem; ciemnymi odnóżami właściwymi, zielonkawymi posuwkami oraz dość tęgimi, białawymi szczecinkami na brodawkach. Po odwłoku i tułowiu biegną wyraźne białe paski: jeden na grzbiecie i jeden środkiem ciała. Wyszukiwania i zliczania larw puszczykówki najlepiej dokonywać od 1 kwietnia do 15 maja. Gąsienice zasiedlają wyłącznie pędy na tyle grube, by schować się w nich całości i żerować wewnątrz rurki.
Poczwarka ksylomki strix okazała się dość typowa dla sówek: naga, lśniąca i ciemnobrązowa. Kryje się wewnątrz pustych łodyg skrzypa zimowego. Poszukiwanie poczwarek w ramach monitoringu odbywa się u nas w tych samych terminach co obserwacje gąsienic.
Ksylomka striks (sówka puszczykówka) – informacje o ochronie prawnej tego gatunku
Jako gatunek Wspólnotowy, niezwykle rzadki w skali UE, podlega ścisłej ochronie gatunkowej od 2004 r. Jedynym znanym stanowiskiem sówki puszczykówki w Polsce pozostawał przez wiele lat rezerwat „Sobowice” (wśród entomologów znany raczej jako „Zawadówka”), wchodzący w skład unikatowego w skali UE kompleksu Chełmskich Torfowisk Węglanowych. Wynikało to z ogromu badań prowadzonych w tym rezerwacie, znanym m.in. jako jedyne w Pl stanowisko strzępotka edypusa, regularnie okradane przez handlarzy tym chronionym Konwencją Waszyngtońską gatunkiem motyla. „Sobowice” podobnie jak sąsiednie rezerwaty „Brzeźno”, „Roskosz” i „Bagno Serebryskie”, zachowało niezwykle ciekawą florę i faunę, przywiązaną do torfowisk na pokładach kredy. Niestety akurat ksylomka mogła tam wymrzeć.
Po wytężonych, a nieudanych poszukiwaniach tego gatunku w latach 2007-08 proponowano uznanie jej za wymarłą w Polsce, a co za tym idzie skreślenie z listy gatunków prawem chronionych i wymagających ochrony czynnej. Władze uznały jednak utrzymanie ochrony tej ćmy za niezbędne z uwagi na zobowiązania międzynarodowe Polski jak również na konieczność monitorowania i nadzoru (w toku Państwowego Monitoringu Środowiska wdrażanego przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska) nad obserwacjami ksylomki, o ile znowu odnajdzie się u nas. Podejście to okazało się słuszne, gdyż odszukano ją w latach 2013-14.
Wykazano wówczas obecność puszczykówki na 6 stanowiskach w dolinie Bugu, na polskim Polesiu, Wołyniu i Roztoczu (Orchówek, Dębowiec, Lipcze, Malice, Biały Słup oraz Radruz). Mimo poszukiwań nie odnaleziono w „Sobowicach/Zawadówce”. Wszystkie zachowane stanowiska znajdują się w mokrych lasach typu łęgów, dąbrów lub grądów, o runie bogatym w skrzypa zimowego. Są zadziwiająco podobne do siedlisk fińskich, łotewskich czy rosyjskich.
Do ocalenia polskich stanowisk tego motyla mogła się przyczynić obrona granic wschodnich, a konkretnie wycinka podszytu w strefie granicznej i zachowanie tamże mokradeł trudnych do przebycia dla obcych wojsk. Doświetlenia dna mokrych lasów sprzyja zachowaniu płatów skrzypu zimowego, zatem dogodnych żerowisk dla gąsienic ksylomki. Zawiodła za to ochrona rezerwatowa i system Natura2000 w Chełmskich Torfowiskach Węglanowych. Puszczykówki z Sobowic padły najwidoczniej ofiarą wabienia motyli przez gangi handlujące rzadkimi gatunkami tych owadów.
Ksylomka striks (sówka puszczykówka) – jak długo żyje?
Formy dojrzałe płciowo (imagines) Xylomoia strix latają od połowy czerwca do połowy lipca. W ciągu roku notuje się tylko jedno pokolenie tych ciem.
Ksylomka striks (sówka puszczykówka) – symbolika
Puszczykówki nie odróżniano u nas od wielu innych ciem z rodziny sówkowatych. Jak wszystkie wielkie ćmy o ponurym wyglądzie mogła napawać niepokojem jako zwiastun nadchodzących nieszczęść/pokutująca dusza.
Autor Adam Kapler
Źródła danych:
Ahola M., Silvonen K. 2008. Larvae of Northern European Noctuidae. Vol. 2. Kuva Seppälä-yhtiöt Oy, Vaasa.
Buszko J. 2004. Sówka puszczykówka, s. 63-64. [w:] Adamski P., Bartel R., Bereszy ski A., Kepel A., Witkowski Z. (red.). Gatunki Zwierząt (z wyjątkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000. Podręcznik metodyczny. Tom 6. Ministerstwo Środowiska, Warszawa.
Buszko J. 2021. Modyfikacja metodyki 4044 Ksylomka striks (sówka puszczykówka) Xylomoia strix. [w:] Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000. GIOŚ, Warszawa.
Frąckiel K., Nowacki J. 2010. The Noctuids (Lepidoptera, Noctuidae) of Marsh ecosystems In the Biebrza National Park. Fragm. Faun., 7:3-67.
Kostrowicki A. S. 1956. Klucze do oznaczania owadów Polski. część XXVII. Motyle – Lepidoptera, zeszyt 43a. Sówki – Noctuidae. Wstęp i podrodzina Cuculliinae. PWN, Polski Związek Entomologiczny, Warszawa.
Mikkola K. 1980. Two new noctuid species from Northern Europe: Polia sabmeana n. sp. and Xylomoia strix n. sp. (Lepidoptera, Noctuidae: Hadeninae and Amphipyrinae). Notulae Entomologicae 60: 217.222.
Nowacki J. 1998. The Noctuids (Lepidoptera, Noctuidae) of Central Europe. Bratislava: 51 ss., 24 tabl.
Nowacki J., Pałka K. 2014. New record of Xylomoia strix Mikkola, 1980 (Lepidoptera: Noctuidae) in Poland. Wiadomości Entomologiczne, 33: 38-41.
Nowacki J., Pałka K. 2016. Xylomoia strix Mikkola, 1980 in Poland with comments on its biology and ecology (Lepidoptera: Noctuidae). SHILAP Revta. Lepid., 44: 271-279.
Nowacki J., Sekuła W. 1994. Xylomoia strix Mikkola 1980 . nowy dla fauny Polski przedstawiciel sówkowatych (Lepidoptera, Noctuidae). Wiadomości Entomologiczne 13: 195-196.
Nowacki J., Wasiluk D. 2004. Sówkowate (Lepidoptera, Noctuidae) środkowego Podlasia. Wiad. Entomol., 23(Supl. 1): 3-54.
Wąsala R. 2001. Xylomoia graminea (Graeser) (Lepidoptera: Noctuidae) gatunek nowy dla fauny Puszczy Białowieskiej. Wiad. Entomol., 20(1-2): 95.