Szlaczkoń szafraniec Colias myrmidone
To stosunkowo dużych rozmiarów, świetnie fruwający motyl, zaliczany do rodziny bielinkowatych Pieridae. Osobom słabo obeznanym z owadami bywa trudno odróżnić go od cytrynka i paru pospolitszych gatunków szlaczkoni. Tymczasem szafraniec należy do najrzadszych, najbliższych wymarcia łuskoskrzydłych Wspólnoty Europejskiej i państw sąsiednich. Wymieniają go załączniki II oraz IV Dyrektywy Habitatowej, jak również Konwencja Berneńska. To oznacza, że jego siedliska podlegają ochronie urzędowej jako tereny Natura2000. W Europie Wschodniej, w tym Polsce, tworzy zwykle dwa pokolenia jednego roku. Do roku 2017 objęty był u nas częściową ochroną gatunkową. Obecnia podlega ochronie ścisłej.
Szlaczkoń szafraniec – wygląd
Szlaczkoń szafraniec jak na motyla Europy jest całkiem spory. Rozpiętość jego skrzydeł wynosi bowiem 40-46 mm.
Różnice między samcami a samicami (dymorfizm płciowy) są dość wyraźne. O ile samce zawsze mają taki sam, pomarańczowo-czerwony wierzch skrzydeł, o tyle samice bywają bardziej zmienne. Przeważająca część samic ma tło bledsze, choć w sumie podobne do umaszczenia samców. Stosunkowo często trafiają się jednak szafrańce płci żeńskiej o wyraźnie jaśniejszych kolorach: białozielonkawe, różowawe czy złotawe. Ponadto u samców czarna obwódka skrzydeł będzie jednolicie smolista, u samic zaś skontrastowana z żółtymi plamkami.
Początkującym obserwator(k)om przyrody szlaczkonie mylą się ze znacznie częstszymi cytrynkami. Cytrynki latają w innych porach roku, najpierw wcześniej (nierzadko od marca), a potem później (wrzesień) od szafrańca. Są też większe od szafrańców, osiągając po mm rozpiętości skrzydeł 48-55 mm. Oba rodzaje motyli różnią się też upodobaniami pokarmowymi gąsienic: larwy cytrynków rozwijają się tylko na szakłaku i kruszynie, a szafrańca na rozmaitych szczodrzeńcach i szczodrzykach – główkowatym, rozesłanym, ruskim, ew. czerniejącym. Latolistki często i chętnie rozkładają skrzydła. Szafrańce i inne szlaczkonie niemal zawsze trzymają skrzydła złożone, za to latają szybciej i zręczniej.
Nawet doświadczonym entomolożkom zdarza się czasem pomylić szafrańca z jego pospolitszymi krewniakami. Szczególnie jasne formy samic szafrańca bywają trudne do odróżnienia w locie od szlaczkonia siarecznika Colias hyale. Najlepiej wówczas zwrócić uwagą na obwódkę pierwszej pary skrzydeł. U „pań-siareczników” będzie ona węższa, zwłaszcza przy tylnym brzegu przedniego skrzydła. Za to czarna obwódka na tylnym skrzydle będzie u siarecznika słabiej zarysowana niż u szafrańca, a do tego pozbawiona jasnych plamek. Trzeci gatunek szlaczkonia: sylwetnik C. croceus odznacza się szerszą obwódką tylnych skrzydeł od szafrańca, dodatkowymi żółtymi paskami w wierzchołkowych odcinkach obówki przedniego skrzydła u samców, wreszcie ogólnie bledszym, bardizje pastelowym umaszczeniem. Co więcej sylwetnik preferuje inne siedliska od szafrańca: ten pierwszy trzyma się upraw roślin bobowatych, szafraniec zaś woli suche, ciepłe polanki i strefy przejściowe między lasami a łąkami i zaroślami (przesieki, drogi przeciwpożarowe po lasach, poligony wojskowe, przydroża, przytorza, janowczyska i wrzosowiska, regenerujące pogorzeliska). Tym niemniej pewna identyfikacja może wymagać złowienia owada do siatki entomologicznej. Szlaczkonie niezbyt chętnie rozkładają skrzydła grzejąc się na Słońcu bądź pijąc nektar, a spód ich skrzydeł nie pozwala nam oznaczać ich do gatunku. Samica rozkładając skrzydła i wystawiając odwłok do góry wysyła samcom sygnał, iż nie jest receptywna (nie jest już albo jeszcze płodna).
W Polsce spija nektar z wielu różnych kwiatów, zwykle żółtych (starców, dziurawców, świerzbnicy polnej) bądź fioletowych (jasieńca piaskowego, świerzbnicy gołębiej).
Szlaczkoń szafraniec – jajo, larwa, poczwarka
Colias myrmidone znosi jaja typowe dla rodzaju: podłużnie żebrowane, wrzecionowatego kształtu, ciemniejące z wiekiem. Tuż po złożeniu będą kremowe, żółtawo-białe, potem znacznie jaskrawsze pomarańczowo-czerwone.
Gąsienice szafrańca są zielone jak u reszty szlaczkoniów. Od pozostałych gatunków krajowych odróżnia je biały pas bocznej linii. Roślinami pokarmowymi larw szafrańca są zimozielone krzewinki z rodziny bobowatych (motylkowatych), u jakich rolę liści przejęły rózgowate pędy: szczodrzeńce i szczodrzyki. Na Podlasiu zwykle będą to szczodrzyk czerniejący, szczodrzeniec ruski oraz szczodrzeniec rozesłany. Z innych państw podaje się także innych przedstawicieli tej grupy o niezwykle zawikłanej, często zmieniającej się systematyce.
Poczwarka charakteryzowanego tu szlaczkonia będzie praktycznie taka sama jak u pospolitszych sylwetników i siareczników, zatem zielonożółta z brązowymi plamami na odwłoku oraz czarnymi cętkami, tam gdzie formują się podstawy skrzydeł postaci dorosłej.
Szlaczkoń szafraniec – informacje o ochronie prawnej tego gatunku
Szlaczkoń szafraniec podlega ścisłej ochronie gatunkowej od 2017 r. Wcześniej chroniony był częściowo. Mimo objęcia ochroną zarówno gatunku jak i jego siedlisk (środowisk i stanowisk) motyla tego ubywa. W XIX i XX wieku spotykano go na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej, Ziemi Kieleckiej, Lubelskiej i Mazowszu. Obecnie zachowały się tylko stanowiska w Puszczy Białowieskiej, Knyszyńskiej oraz zachodnim Podlasiu. Naszymi ziemiami przebiega północna granica zasięgu tego szlaczkonia. Ochrona szafrańca jest trudna. Wymaga zachowania zarówno rozległych płatów dogodnych siedlisk, jak i pewnych metod ich funkcjonowania, a konkretniej regularnego usuwania starych przyrostów szczodrzeńców i tworzenia się nowych takimi sposobami, by wielcy roślinożercy nie zjadali bezwiednie samych jaj, gąsieniczek i poczwarek wraz z pędami. Tereny te winny być zatem użytkowano mozaikowo, ze spasaniem jednych płatow, a koszeniem drugich.
Szlaczkoń szafraniec – jak długo żyje?
Formy dojrzałe płciowo (imagines) szafrańca występują u nas w dwu pokoleniach:
- od połowy marca do końca czerwca;
- od połowy lipca do września.
Oba ww. pokolenia mogą się u nas nakładać na siebie, dlatego w lipcu obserwuje się jednocześnie wszystkie 3 stadia rozwojowe. W warunkach Europy Środkowej pierwsze, wiosenne pokolenie bywa znacznie mniej liczne od letniego, toteż łatwo je przeoczyć mimo poszukiwań i doświadczenia zawodowego. Tym niemniej w przypadku tak nielicznego gatunku nawet względnie liczne pokolenia letnie bywają trudne do odszukania. Na południe od Polski szafraniec daje trzecie pokolenie.
Szlaczkoń szafraniec – symbolika
Szafraniec podobnie jak inne motyle o ciepłych, złotych i pomarańczowych barwach (cytrynek, inne szlaczkonie, pewne czerwończyki, sporo rusałek, nawet niektóre ćmy jak słonecznica ceglicówka i słonecznica ostróżkowata) kojarzył się ludziom z rodzinnym ciepłem, latem, jak również bogactwem (złotymi monetami).
Autor Adam Kapler